Digitale balans in het gezin (1)

In de Basic Trust-praktijken is het een terugkerend thema: mediaopvoeding. Vrijwel alle opvoeders worstelen met het vinden van een goede balans als het gaat om schermgebruik. Die is ook nog eens per leeftijdsfase anders. Er zijn verschillende richtlijnen voor een goede digitale balans. Maar hoe pas je die toe als opvoeder?

Digitale media zijn niet meer weg te denken uit de huidige maatschappij en dus ook niet uit de opvoeding. Naast diverse valkuilen en uitdagingen bieden digitale media ook mogelijkheden en kansen. Kinderen kunnen hiermee allerlei vaardigheden opdoen, creatief leren denken en werken en hun sociale kring verbreden. En het is simpelweg ook leuk. Digitale balans gaat over gebruik maken van de voordelen met zo min mogelijk nadelen. Dit artikel zoomt in op schermgebruik door kinderen van nul tot zes jaar. In de volgende Basics verschijnt een artikel over online interactie en schermgebruik door oudere kinderen.
Bij gezinnen met jonge kinderen (nul tot zes jaar) draait het meestal om consumptie van alles wat via een scherm binnenkomt. Apps die veelal korte filmpjes afspelen, vaak in een rap tempo, zonder al te veel inhoud. Ook spelen peuters en kleuters eenvoudige spelletjes die steeds een nieuwe beloning en uitdaging voorschotelen. Zo blijven jonge kinderen aan het scherm gekleefd. Soms gaat dit ten koste van andere belangrijke ontwikkelingstaken.

Drie uur per dag
Jonge kinderen kijken in de huidige tijd al veel naar schermen: telefoon, tablet, televisie en allerhande speelgoed - schermpjes speciaal voor heel jonge kinderen. Iene Miene Media (2023) onderzoekt beeldschermgebruik binnen gezinnen met jonge kinderen. Hieruit blijkt dat kinderen van negen maanden tot en met zes jaar volgens hun ouders gemiddeld honderd minuten per dag met een beeldscherm bezig zijn. Dat is voor deze leeftijdscategorie al best veel. Binnen deze groep zijn er ook peuters en kleuters die daar met minimaal drie uur schermtijd per dag flink boven zitten. Dit heeft negatieve consequenties voor een gezonde ontwikkeling van kinderen, zowel op lichamelijk vlak als op de ouder-kindinteractie.
In de eerste levensjaren zijn warmte, fysieke nabijheid en reageren op signalen van het kind belangrijk. Dat legt de basis voor een veilige gehechtheid. Heel jonge kinderen slapen nog veel: zo'n dertien uur in het eerste jaar tot elf uur per dag rond het zesde jaar. De overgebleven uren zijn vooral voor spelen, bewegen, knuffelen, enzovoorts. Allemaal activiteiten die bijdragen aan een veilige gehechtheid. Bovendien is het belangrijk dat kinderen hun lijf ervaren en dat hun sociale, sensorische en motorische ontwikkeling wordt gestimuleerd. De World Health Organisation (WHO) pleit ervoor dat dreumesen dagelijks drie uur spelend bewegen. Door bewegen leren kinderen hun lijf voelen en grenzen herkennen. Het helpt ook bij het reguleren van prikkels en emoties en het bevordert ontspanning in de lijfjes. Beeldschermgebruik lijkt soms ontspannend, toch kan het juist zorgen voor overprikkeling.

Sustijd
Schermtijd wordt vaak ingezet om lastige momenten door te komen, bijvoorbeeld als je moet koken en een peuter hebt rondscharrelen. Een begrijpelijke oplossing in een druk gezin. Opvoeders moeten zich wel realiseren dat in de beperkte tijd die overblijft - naast slapen en spelen - vooral de tijd samen belangrijk is. Zodra schermtijd wordt ingezet als 'sustijd' en niet als tijd om bijvoorbeeld samen iets te kijken, kan dit de verbinding in de weg staan.

Taalontwikkeling
Samen naar filmpjes kijken of een spelletje spelen op een tablet kán wel positief bijdragen, bijvoorbeeld aan de taalontwikkeling. Ook leren kinderen ontdekken wat ze leuk vinden. Dat is goed voor de ontwikkeling van de autonomie. En spelletjes spelen op een tablet is een aantrekkelijke manier om dingen te leren. Door dit samen te doen, leren kinderen al op jonge leeftijd om keuzes te maken in hun mediagebruik. Zo wordt de basis gelegd voor hoe zij hier later mee omgaan.
Peuters en kleuters moeten dus zeker ook de ruimte krijgen om naast de gewone wereld, de mediawereld te verkennen en hun eigen mediavoorkeuren te ontdekken. Tegelijkertijd hebben ze erkenning, verbinding en geborgenheid nodig. Eigenlijk is het net als in de speeltuin: je laat je kind een beetje los, maar bent er ook als dat nodig is. Een kleuter zal bijvoorbeeld een eigen lievelingsserie ontdekken en deze een paar keer achter elkaar willen zien. Opvoeders kunnen dan geregeld meekijken en erover napraten.

Eigen schermgebruik
De manier waarop een opvoeder zelf met een scherm omgaat, heeft uiteraard ook invloed. Het werkt als voorbeeld van wat in het gezin de norm is, maar heeft ook effect op gehechtheid. Een jong kind geeft hechtingssignalen: oogcontact maken, naar iets wijzen, geluidjes maken enzovoorts. Voor het basisvertrouwen van een kind, het zich gehoord en gezien voelen, is het belangrijk dat opvoeders deze signalen oppikken en erop reageren. Opvoeders die vaker verdiept zijn in hun eigen scherm, kunnen die signalen missen. De boodschap is onbewust en onbedoeld, dat de opvoeder niet beschikbaar is voor het kind. Dat kan een negatief effect hebben op het basisvertrouwen.
Het officiële advies van de WHO is maximaal één uur schermtijd per dag voor peuters. Teveel schermtijd staat rusten, leren, bewegen, spelen, zingen en slapen in de weg. In Nederland is er niet zo'n officieel advies, maar de norm van maximaal twee uur per dag wordt vaak genoemd. Meer onderzoek is nodig om zicht te krijgen op de oorzaak van dit verschil en wat de oorzaak is van het vele mediagebruik. Bij Basic Trust zien we dat opvoeders zich niet altijd bewust zijn van de risico's en soms ook even geen alternatief weten. Samen spelen en samen naar buiten gaan en beeldschermgebruik beperken, blijft het advies vanuit Basic Trust.

Tips
• Stel (meerdere) schermloze momenten in. Bijvoorbeeld onder het eten. Dat geldt dan voor alle gezinsleden! Verdraag ook dat dat in het begin ongemakkelijk of onhandig kan zijn.
• Houd uw eigen schermtijd eens een week lang bij. Dat kan in de telefoon onder instellingen.
• Stel een maximum per dag in voor uw kind. Verdraag ook dat het daarna (even) boos of gefrustreerd is omdat méér niet meer mag.
• Bedenk vooraf oplossingen voor mogelijk lastige momenten.
• Plan de schermtijd. Is schermtijd een oplossing voor een druk moment, zoals bijvoorbeeld eten koken? Reserveer dan de dagelijkse schermtijd voor dat moment.

Lotte Adriaans & Charlotte Haesenbos
Basic Trust Liempde