Stress en hersenontwikkeling

Dit artikel verscheen eerder in de Basics 2-2019

Tijdens de zwangerschap ontwikkelen de hersenen van een baby ontzettend snel en in de eerste drie jaar na de geboorte worden de meeste verbindingen gemaakt die de rest van het leven gebruikt zullen gaan worden. De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor de effecten van stress op deze vroegkinderlijke hersenontwikkeling.

Ontwikkeling in fases

De hersenen, ook wel het brein genoemd, vormen het deel van het centrale zenuwstelsel dat zich in het hoofd bevindt. De hersenen sturen onze lichaamsfuncties aan en coördineren deze. Zo is er een gebied waar de automatische processen als ademhaling, bloeddruk en hartslag plaatsvinden, worden in andere gebieden de emoties gereguleerd en zijn verschillende delen betrokken bij de vroege hechting. Voortdurend worden er verbindingen geactiveerd en versterkt of sterven ze af wanneer ze niet gebruikt worden.

In de ontwikkeling en de groei van de hersenen zijn drie fases te onderscheiden: de embryonale ontwikkelingsfase begint bij de bevruchting en eindigt na acht weken. De eerste structuren waar vanuit de hersenen zich ontwikkelen, ontstaan al rond de derde week van de zwangerschap. De tweede fase, de foetale ontwikkelingsfase bestrijkt de periode tussen de negende week en de geboorte van de baby. De hersenen en de daarmee verwante structuren ontwikkelen zich verder. De derde fase is de neonatale ontwikkelingsfase; dit zijn de eerste vier weken na de geboorte van een kindje. Bij de geboorte zijn er zo'n 100 miljard mogelijke neurale verbindingen, die de eerste drie jaar van het leven geactiveerd kunnen worden. Aan het einde van deze fase zijn de hersenen grotendeels volgroeid.

Invloed van de omgeving

Bij het aanmaken van de hersenverbindingen is de interactie met de omgeving van grote invloed. De verzorging, afstemming en stimulering door opvoeders is daarom ontzettend belangrijk. Kinderen zijn genetisch 'voorgeprogrammeerd' om zich te hechten aan primaire verzorgers. Bij spanning en stress, honger of kou zal een baby contact zoeken met de verzorger door te huilen. Als hierop passend gereageerd wordt, worden de neurale verbindingen in de hersenen versterkt en leert de baby behoeften te herkennen en kenbaar te maken op lichamelijk en emotioneel gebied.

Er zijn echter ook externe factoren, vóór en na de geboorte, die een negatieve invloed hebben op de groei en de ontwikkeling van de hersenen. Voorbeelden hiervan zijn ondervoeding, verwaarlozing, mishandeling of het gebruik van alcohol of verdovende middelen.

Wanneer verzorgers de signalen van een baby regelmatig niet beantwoorden of hierin zelfs bedreigend zijn, heeft dit een negatief effect op de gebieden in het brein die betrokken zijn bij de lichamelijke, cognitieve en sociale ontwikkeling. Het deel van het brein dat te maken heeft met angst wordt gestimuleerd. Wanneer dit gebied regelmatig en intensief gestimuleerd wordt, zal het brein zich gaan focussen op overleving en dreiging vanuit de omgeving. Het alarmsysteem van het brein staat daarmee te scherp afgesteld, waardoor deze kinderen hyperalert reageren. De signalen vanuit het alarmsysteem worden omgezet in 'vechten/de strijd aangaan', 'vluchten/ terugtrekken', 'bevriezen' of 'sociaal aanpassen'. Dit heeft ook negatieve consequenties voor andere functies van het brein, zoals het vermogen zich te kunnen concentreren, het doorzien van complexe informatie of het verwerken van emotionele informatie. Dit wordt zichtbaar in bijvoorbeeld hyperactiviteit, angst, impulsiviteit en slaapproblemen. In reactie op dit alles kunnen kinderen ook bedreigend gedrag bij de ander proberen uit te lokken, als poging om controle te hebben en dreiging nog enigszins voorspelbaar te maken.

Nieuwe verbindingen

Bij Basic Trust zien we bij kinderen met een problematisch verlopen hechtingsgeschiedenis dat er onvoldoende voorzien is in de (emotionele) basisbehoeften en/of dat er sprake is geweest van stressvolle ervaringen zoals afgestaan zijn, verwaarlozing, mishandeling, wisselende verzorgers of uithuisplaatsing. Wanneer kinderen vanuit een dergelijke, vaak langdurige, stress-situatie in een positief stimulerende omgeving komen is herstel van het brein mogelijk. In de hersenen moeten door middel van nieuwe herstellende ervaringen andere neurale verbindingen gemaakt worden. Dit vraagt doorgaans veel tijd, energie en doorzettingsvermogen van opvoeders en kind, zeker na het derde levensjaar. De Basic Trustmethode ondersteunt opvoeders om af te stemmen op het kind, om het kinderbrein te kalmeren en te reguleren en emoties hanteerbaar te maken. Het is geen 'tijdelijke oplossing', maar een voortdurende manier van communiceren en beschikbaar zijn als belangrijke volwassene voor het kind. Hiermee komt er ruimte voor herstel en verbinding.

Lisette Hegge

Terug

professional aan het woord

"Toen Basic Trust ook bij de behandeling betrokken raakte, leverde dat veel op. De interventies leken heel simpel maar waren blijkbaar toch nodig om verder te komen."